نقش تکتونیک در پراکندگی ذخایر معدنی ایران

تکتونیک صفحه­ ای، یک مدل جدید برای طبقه­ بندی محیط­ های رسوبی و رخساره­ های سنگی (Lithofacies) است. کشور ایران براساس این مدل به چندین واحد مختلف تقسیم می ­شود و هر واحد حوضه ­های رسوبی رخساره ­های سنگی و در نتیجه کانسارهای خاص خود را داراست. فرآیند زایش زیفت در پوسته قاره­ای ایران مرکزی و در طول اینفراکامبرین با تشکیل کانسارهای آهن، نیکل، کبالت، مس و منیزیت همراه بوده است. کمربند کوه زایی البرز حاصل بسته شدن اقیانوس پالیستوتیتس و محل تصادم خرد قاره ایران با صفحه توران است. در این کمربند حوضه­ های نوع فورلند (foreland basins) محل تشکیل ذخایر ذغال هستند. فعالیت­ های ولکانیکی دوران سوم کانسارهای تیپ آتشفشانی و رگ ه­ای را در البرز بوجود آمده است. کمربند کوه زایی زاگرس در اثر فرورانشی پوسته اقیانوس نیوتتیس در زیر خرد قاره ایران و طی برخورد خرد قاره و سپر عربستان شکل گرفته و همچنان پویا است. در این کمربند کوه­زایی، دشت خوزستان و کمربند چین خورده زاگرس محل تمرکز انبوه ذخایر بر هیدروکربوری است. افیولیت های زاگرس مرتفع جایگاه ذخایر کرومیت هستند. ناحیه سنندج- سیرجان یک حوضه جلوی قوس ولکانیکی (Forearcbasin) است و کمربند معدنی اصفهان- ملایر برروی این ناحیه، حاوی اندیس ­های بی­شماری از کانسارهای ولکانو رسوبی سرب و روی است و بالاخره کمربند ولکانیکی ارومیه- دختر قوس آتشفشانی سیستم فرورانشی پوسته اقیانوس نیوتتیس محسوب می ­شود. و در ایران به کمربند مسی معروف است. بلوک لوت قسمتی از خرده قاره ایران است و توده­ های گرانیتی دیوریتی زاهدان- ده سلم و بزمان محصول حاشیه قاره­ ای فعال محسوب می­ شوند که باز شدن اقیانوس نیوتتیس شکل گرفته و حاوی کانی سازهای قلع و تنگستن هستند. کمربند ولکانو پلوتونیکی در حاشیه جنوبی بلوک لوت قوس آتشفشانی حاصل از فرورانشی پوسته اقیانئس نیوتتیس محسوب می­ شود. این کمربند ولکانیکی میزبان کانسارهای مس و مولیبدن پرفیزی است. مجموعه رخساره­ های کوهستان­ های شرق ایران محصول باز شدن حوضه­ ای بین قطعات قاره­ ای است. این حوضه با زایش پوسته اقیانئس همراه بود و افیولیت­ های آن برای کرومیت پتانسیل بالایی دارند. کانسارهای پنبه نشوز و منیزیت نیز از ویژگی­ های این افیولیت­ ها است. شناخت پراکندگی ذخایر معدنی در واحدهای تکتونیکی و رخساره­ های سنگی مختلف، راهنمای اکتشافی مناسبی برای پی­گیری ذخایر معدنی محسوب می­ شود.